Temat: rzeka – ASP w Katowicach, Muzeum Śląskie i Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia ujmują Rawę interdyscyplinarnie
Czy Rawa jest pomnikiem antropocenu, epoki człowieka? We wtorek 28 czerwca w budynku dawnego Hotelu Grand i dawnej siedziby Muzeum Śląskiego w Katowicach (Korfantego 3) zostanie otwarta wystawa towarzysząca Światowemu Forum Miejskiemu WUF11.
Rzeka Rawa stanowi jeden z istotnych elementów miejskiego pejzażu Katowic, współtworząc jego tożsamość, konserwując pamięć, budząc nostalgię i troskę. Poświęcona Rawie wystawa, oparta została o interdyscyplinarne zajęcia prowadzone w Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach i powstawała z wykorzystaniem takich narzędzi jak: nagrania terenowe, kartografia, performance czy film.
Rawa, z której ryby zniknęły bezpowrotnie już w XIX wieku, będąca źródłem epidemii tyfusu na początku XX wieku, znikająca pod ziemią i płynąca rurami, której koryto przebudowywano kilkakrotnie, jest złożonym przedmiotem badań naukowych oraz eksperymentów artystycznych. Rawa, nie spełnia obecnie nawet definicji rzeki, tracąc zasilające je pierwotne źródło – zasilana jest głównie deszczówką oraz przemysłowymi i komunalnymi ściekami. Jako taka stanowi doskonałą ilustrację do procesów zachodzących w środowiskach wysoce zurbanizowanych. Jaka jest przyszłość tej rzeki-nie-rzeki, w jaki sposób można ją „odzyskać”? Dylematy współczesnych praktyk konserwatorskich łączą świat nauki i sztuki: co zachować, jak ocalić elementy znanego nam świata dla przyszłych pokoleń, za jaką cenę i w czyim interesie? Czy rozwiązaniem jest renaturalizacja (rewilding) – oddanie fragmentów miast i wsi siłom innym, nie-człowieczym użytkownikom na wyłączność, czy też należy pogodzić się, że mierzymy się z nieodwracalnymi procesami, ostatecznie żegnając się z fantazją o „powrocie do natury”?
Pierwsze pytanie inicjujące proces badawczy, zwieńczony wystawą, brzmiało: czy Rawa jest pomnikiem antropocenu, epoki człowieka? Jak wskazują liczne opracowania naukowe, ale i dzieła artystyczne, filmowe i utwory literackie, żyjemy w czasach fundamentalnej zmiany w skali planetarnej, która dotyczy wszystkich obszarów ludzkiego życia. Zmiany klimatyczne wpływają na to jak zmieniamy nasze myślenie o życiu w dużych miastach, mierząc się z nieuniknionymi konsekwencjami emisji gazów cieplarnianych: ekstremalnymi zjawiskami atmosferycznymi, tworzeniem się wysp ciepła, migracjami klimatycznymi, zakłóceniami w dostępie do wody pitnej czy cyklach produkcyjnych żywności, wymieraniem zwierząt i roślin. Efektem tych planetarnych zmian są także wojny klimatyczne, jak ta w Ukrainie, której towarzyszą akty ekobójstwa, zbrodni na ekosystemach. W tej sytuacji, kluczowe jest zrozumienie zachodzących wokół nas procesów, także z wykorzystaniem narzędzi artystycznych oraz odkrycie, jak sztuka wchodzi w relacje z innymi dyscyplinami, dostarczając wiedzy, mitów, narracji. Pozwala nam łączyć punkty, na pozór odległe od siebie zjawiska.
Zakładamy, że badania artystyczne oferują unikalne spojrzenie na otaczające nas zjawiska, pracując na emocjach, afekcie, relacjach między ludźmi, nie-ludźmi, materią ożywioną i nieożywioną. Sztuka znajduje się w symbiotycznej, ale i „niezgrabnej” (nieobarczonej naukowym regulaminem) relacji do nauki. Stanowi zestaw „dziwnych narzędzi” (jak definiuje sztukę filozof, kognitywista Alva Noë) – będących użytecznymi obiektami i praktykami, które pozwalają nam zobaczyć oraz poczuć świat w odmienny sposób, nie zawsze przekładalny na naukowe statystyki, raporty i wykresy. W opracowaniu naukowym, dotyczącym Rawy, autorstwa Andrzeja Kowalczyka, Lucyny Sadzikowskiej, Marty Tomczok i Pawła Tomczoka, rzeka ta stała się punktem dociekań na temat zmian przemysłowych, miejskiego postępu i (żarłocznej, autodestrukcyjnej) nowoczesności, ale i rozważań na temat nieoczywistego statusu tej rzeki, jako artefaktu stworzonego przez człowieka w wyniku wieloletniej eksploatacji. Powołując się na brytyjskiego archeologa Matta Edgewortha, autorzy ci piszą, że: „rzeki są złożonymi splotami sztucznych i naturalnych sił — hybrydowymi formami, które nie są ani naturalne, ani kulturowe, ani ludzkie, ani nie-ludzkie, ani społeczne, ani materialne, ale są hybrydami lub połączeniem tych wszystkich elementów”.
Wystawa i program edukacyjny „Temat: rzeka” oparte są na założeniu, że kiedy zawodzą powszechne sposoby dystrybucji danych (np. artykuły w prasie naukowej), artyści starają się umożliwić ,,skok w wyobraźni”, pracując na emocjach, konfrontując się z niezrozumiałym i nieznanym. Jak twierdzi teoretyk kultury wizualnej, Nicholas Mirzoeff: „musimy odwidzieć wpojone nam sposoby widzenia świata i zacząć wyobrażać sobie nową relację z tym, co zwykliśmy nazywać naturą”. Sztuka może przyjść nam z pomocą, organizując pracę wyobraźni, będąc sojuszniczką nauki i polityk środowiskowych.
Efekty pracy wykładowców i wykładowczyń, studentek i studentów Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach i Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach przedstawione są w nieużywanym obecnie budynku starej siedziby Muzeum Śląskiego oraz w postaci interwencji artystycznych w przestrzeni miasta Katowice i przy korycie rzeki Rawa. Wystawa towarzyszy Światowemu Forum Miejskiemu, które odbywa się w Katowicach w dniach 26-30 czerwca 2022 r. (wystawa będzie otwarta do 31 lipca 2022 r.). W sesjach inauguracyjnych wzięli udział: prof. Tadeusz Sławek, prof. Ryszard Koziołek, prof. Andrzej Kowalczyk oraz Sebastian Cichocki, główny kurator Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.